آجر چيني – آغاز استفاده اولين سراميك محيطي
آجر (معرب آگور، از فارسی یا بگفته ٔ منتهی الارب، یونانی[1]( و به خشت هايى گفته ميشد كه أحكام وفرامين دولتي بر روى آن نوشته ميشد و بوسيله پختن نوشته ها را بر روي آن پايدار ميكردند. خاك آجر مخلوطي از خاك رس،ماسه،فلدسپات،سنگ آهك،سولفات ها،سولفورها،كا ني ها،آهن،منگنز،منيزيم،سديم،پتاسيم و مواد آلي است.مشخص نيست كه آجر براي اولين بار از چه زماني مورد استفاده قرار گرفته است، اما گمان ميرود انسانهاي اوليه با مشاهده پخته شدن گل مجاور اجاقهاي خود و ديدن اينكه گل پختن شده سختر از كلوخهاي كنار خود است پي به خواص و روش تهيه آن برده اند..
کاربرد خشت خام در معماري به عنوان اصلي ترين مصالح ساختماني شايد بزرگترين تحول در جهت اجراي بهتر و مناسب تر ساختمانها باشد. خشت خام در واقع اولين ماده ساختماني “مدولار” به حساب مي آيد. ابداع خشت خام در منطقه امپراتوری ایران روی داده است. قدیمی ترین آجر کشف شده مربوط به 7500 سال پیش از میلاد و در منطقه سوریه کنونی یافت شده است و کهن ترین آجر پخته شده مربوط به 4500 سال پیش از میلاد مسیح و در پاکستان کنونی یافت شده است.
. کشفیات موجود در ایران گویای استفاده خشت خام در معماری باستانی این منطقه بوده است. از اولین نمونه های بناهای ساخته شده با خشت خام میتوان از چغازنبیل نام برد که روکش بنا را جهت مقاومت بیشتر از خشت پخته ساخته اند.ارگ بم نیز بزرگترین مجمو عه خشتی جهان که از زیباترین بناهای عصر اشکانیان است از خشت خام بود و بدلیل استحکام کم خشت خام این بنا در زلزله سال ۸۲ آسیب زیادی دید.
استفاده از آجر در تمام دنیا مرسوم بوده است. برای نمونه از معروفترین آنها باغهای معلق بابل که یکی از عجایب ۷گانه جهان است، دیوار چین تنها بنای قابل رویت از کره ماه، مسجدایاصوفیه، تاج محل، قلعه قرون وسطایی مالبورگ در لهستان، معبد درپاگن برمه که بیش از ۹۰۰سال دست نخورده باقی مانده، گنبد کلیسای فلورانس، سیستم فاضلاب زیرزمینی لندن، دیوارهای قصر داریوش اول در شوش که در قطعه ای از آن در موزه لوور نگهداری میشود، سمبل کعبه ، عمارت عالی قاپو، میدان نقش جهان،سی وسه پل و پل خواجو .
آجر از مهمترین مصالح ساختمانی در ایران قبل و بعد از اسلام بوده است که علاوه بر استفاده در ساختن بنا در تزیین آن نیز نقش مهمی داشته و از اوایل اسلام تا دوره تیموری تزیین بیشتر بناها با آجر کاری است.آجر و کاشی با آگاهی معماران از قابلیتهای متعدد آنها برای قرون متمادی زینت گر بناهای دوران اسلامی به شمار میرفتند.
از اواخر دوران سلجوقی با استفاده آجر لعابدار در تزیینات شیوه جدیدی از تزیین در معماری متداول شد که مجموع معماری اسلامی را تحت الشعاع قرار داد.آجر که در ابتدای استفاده به شکل ساده در تزیین نمایان شد اینبار در تلفیق با رنگ جلوه خاصی به بنا بخشید. این دوران ” دوران گسترش و تکامل هنر آجر کاری پرکار و عرضه نقشها و طرحهای گوناگون بود. برج طغرل در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهر ری واقع شده‌است و از آثار به جا مانده از دورهٔ سلجوقیان میباشد. ارتفاع برج حدود ۲۰ متر میباشد (بدون احتساب گنبد مخروطی شکلی که امروزه اثری از آن نمانده) به عقیدهٔ برخی از کارشناسان این برج شبیه عقربه‌های ساعت بوده و میتوان از روی تابش آفتاب بر روی کنگره‌های آن زمان را تشخیص داد. جدا از کارکرد مقبره و ساعت آفتابی چقدر جنبه معماری و ساختار حجمی و اصول زیبای شناسی این بنای آجری از قوت بیشتری برخوردار است؟
یا بنای گنبد قابوس بنایی تاریخی از سده چهارم هجری که در شهر گنبد کاووس، شمال ایران در استان گلستان قرار دارد.
این بنا که بلندترین برج تمام آجری جهان به‌شمار می‌آید بر فراز تپه‌ای خاکی که قریب پانزده متر از سطح زمین بلندتر است قرار دارد. این بنا در سال (۳۹۷ هجری قمری برابر با ۳۷۵ هجری خورشیدی) و در زمان سلطنت شمس المعالی قابوس بن وشمگیر و در شهر جرجان که پایتخت پادشاهان آن دیار بوده، بنا گردیده‌است.
پروفسور آرتور پوپ در مورد این بنا چنین نوشته‌است:
در زیر سمت شرق کوه‌های البرز و در برابر صحراهای پهناور آسیا یکی از بزرگترین شاهکارهای معماری ایران با تمام شکوه و عظمت خود قد بر افراشته‌است. این بنا گنبد قابوس بقعه آرامگاه قابوس بن وشمگیر میباشد و برج آرامگاه از هرگونه آرایش مبراست. جنگنده‌ای با نیروی ایمان در نبرد رودرروی، پادشاهی شاعر در نبرد با ابدیت، آیا آرامگاهی چنین عظیم و مقتدر وجود دارد.
چقدر میتوان این معماری عظیم در دل طبیعت را با خوانش امروزی مجسمه محیطی برداشت کرد؟
با نیاز به تزیین بیشتر بناها با رنگ وکاربرد بیشتر گونه های جدید کاشی سبب شد که آجر نقش اصلی خود را در تزئین از دست داده و از اواخر دوره ایلخانی استفاده از کاشی تنها در تزئین جایگزین تلفیق آجر و کاشی میشود.
اوج بهره برداری از امکانات زینتی آجر با وجود کاربرد عمومی آن در ساخت بناها تا اوایل دوران اسلامی به خوبی شناخته نشد. با نفوذ اسلام و شاید محدودیت هنرمندان در بکارگیری نقوش طبیعت گرایانه دوره های قبل زیباییهای باالفوه آجر از قبیل گره سازیهای زینتی و بافتهای متضاد و ایجاد سایه روشن با قرار دادن رج ها بصورت پیش آمده و تورفته خود را نشان داد. تحقق چنین مسئله ای نقطه عطفی را در تزئینات معماری بوجود آورد که در آن از تنوع در اندازه ها و قالبهای مختلف ، رنگهای گوناگون و شیوه بکارگیری بخوبی استفاده گردید و نهایتا طرحهای ساده هندسی به حروف کوفی تبدیل شد.
بدین ترتیب آجرچینی مضمون و معنای خاصی را به سطوح دیوارها بخشید. از سوی دیگر گره سازی آجرین با تنوع و زیبایی فراوان خود با کتیبه های کوفی به کار گرفته شد که شاید مجلل ترین و با شگوه ترین آن را بعد از دوران سلجوقی بتوان در گنبد سلطانیه یافت. از دوران زندیه کم کم استفاده از آجر در تزئینات بنا کم رنگ شد و با پایان دوران صفویه بتدریج از میان رفت.
ویژگی فیزیکی و شیمیایی آجر از یک سو و تولید آسان و سازگاری آن با طبیعت این سرزمین از سوی دیگر زمینه را برای کاربرد فراوان آن در معماری ایرانی مهیا ساخت. با این همه آجر هم مثل همه مصالح ساختمانی در طول زمان دچار آسیب هایی می شود.آسیبهای بوجود آمده در طول زمان در بناهای آجری به دو دسته تقسیم میشوند که شامل آسیبهای ساختاری و آسیبهای فیزیکی است . آسیبهای ساختاری به نحوه شکل گیری و ترکیبات تشکیل دهنده آجر بستگی دارد. در این میان تخلخل نقش مهمی را ایفا میکند. هر قدر میزان تخلخل آجر بیشتر باشد درجه آسیب پذیری آن در برابر عوامل جوی بیشتر است.
آسیبهای فیزیکی شامل الف) عوامل مخرب درونی و ب) عوامل مخرب بیرونی هستند . عوامل مخرب درونی ناشی از عدم رعایت اصول فنی ساختمان در زمان ساخت بنا میباشد و عوامل مخرب بیرونی مجموعه عواملی است که از بیرون و خارج بر بنا اثر میگذارند و خود مشتمل بر عوامل محیطی و عوامل انسانی هستند مانند یخ بندان و آلودگی های محیطی.
هرچند نقش آجر در معماری امروز ایران به لحاظ تحول در شیوه های ساخت و ساز و احداث ساختمانهای بلند مرتبه کم رنگ شده است اما هیچ گاه فراموش نمیگردد و کم وبیش این ماده در ساخت نما استفاده میشود اما نه به سبک و سیاق سابق. این پایبندی و استفاده مکرر از آجر در معماری ایران را باید اضافه بر مقاومت و پایداری آجر از ارزشهای زیبایی شناسی آن دانست، به طوریکه پوشش آجرعلاوه بر افزایش مقاومت بنا آن را اصیل، متین و استوار نشان میدهد. رنگ اخرایی آجر بویژه در زمینه آسمان آبی ایران زیبایی چشمگیری خلق میکند که کمتر میتوان مشابه آن را در سایر مصالح ساختمان و بویژه مصالح جدید دید.
خشت و آجر از گذشته های دور مونسی صبور برای مردمان این مرز و بوم هستند و خاطره روزهای تلخ و شیرین را در خود دارند. کمتر کسی را میتوان سراغ داشت که از بوی عطر خشت درکوچه های باران خورده به وجد نیاید چرا که هنوز چندان از خاطره روزهایی که آجر فرش حیاط هر بعدازظهر تابستان آب پاشی میشد تا اهالی خانه را برای نوشیدن چای عصر گرد هم آورد دور نشده ایم هرچند صنعت آهن و شیشه ما را واداشته است تا بر این همسفر تاریخی مان بی مهری روا داریم هنوز میل طبیعی مان تکیه بر دیوار آجری است. اینکه چرا امروزه هنرمندان ایرانی با وجود این سابقه غنی در این زمینه در پی خلق آثاری نوین با آجر نیستند خود جای تعمق فراوان دارد.
منابع:
– میراث آجرکاری- ماهرالنقش
– معماری ایران مصالح شناسی سنتی – حسین زمرشیری
– کاربرد پژوهشهای آزمایشگاهی در حفاظت و مرمت بناهای تاریخی – پایان نامه – هادیان دهکردی
– تارنمای ایران بوم iranboom.ir
– تارنمای پیام ساختمان payampress.com
منصوره باغگرایی